Ενα τετράστιχο με αιώνιο περιεχόμενο

Ο Ζήσιμος Λορεντζάτος διέκρινε τη σημασία του και μίλησε γι’ αυτό
Του Σωτηρη Γουνελα*
Ζήσιμος Λορεντζάτος

Ενα τετράστιχο του Χαίλντερλιν
εκδ. Ικαρος, 2006

Με τη συμπλήρωση τριάντα χρόνων από την πρώτη του έκδοση, ο «Ικαρος» εξέδωσε ένα μικρό κείμενο που είχε διαβαστεί ως ομιλία στη Μακεδονική Καλλιτεχνική Εταιρεία «Η Τέχνη» της Θεσσαλονίκης, το 1967. Είναι παράξενο ότι τόσα χρόνια, παρά τις ποικίλες εκδόσεις ποιημάτων του μεγάλου αυτού ποιητή, πουθενά δεν γίνεται αναφορά στο θαυμάσιο αυτό κείμενο. Σαν να μην υπήρχε. Το τετράστιχο λέγεται «Το ασυχώρετο» και στη μετάφραση του Ζ. Λ. είναι το ακόλουθο:

Να λησμονήσης φίλους, να περιγελάσης τον τεχνίτη,
Και το βαθύτερο μυαλό να το περνάς μικρό και τιποτένιο,

ο Θεός το συχωράει - μην ταράξης μόνο
Ποτέ σου την ειρήνη των αγαπημένων.

Ο λόγος που αποφάσισα να γράψω αυτό το σημείωμα είναι κυρίως για να πω ότι ο Ζ. Λ., ένας άνθρωπος που διέστειλε τον νου του σε Ανατολή και Δύση και περιόδευσε τα πεδία του λόγου σαν άλλος Οδυσσέας, σταμάτησε σε αυτό το μικρό ποίημα και συγκεντρώθηκε πάνω του, διακρίνοντας τη σημασία του τετράστιχου μέσα στην ποίηση και πέρα από την ποίηση. Σε πείσμα της μονομανίας για αδιάκοπες αλλαγές της μορφής, που οι περισσότερες ελάχιστη σημασία δίνουν στο περιεχόμενο, σε σημείο που πολλές φορές θαρρείς ότι αυτά τα δύο είναι αποσπασμένα μεταξύ τους και σχεδόν δεν συναντιούνται, βρισκόμαστε εδώ μπροστά σε ένα ποιητικό κομμάτι όπου χωρίς να παραγνωρίζεται η μορφή –ο Χαίλντερλιν είναι από τους μεγαλύτερους, μόνο που οι Γερμανοί μάλλον εκ των υστέρων και κατόπιν εορτής το κατάλαβαν, αφού τον άφησαν να βυθιστεί στη μόνωση της τρέλας σαράντα περίπου χρόνια– η σημασία του αντλείται πιο πολύ από το περιεχόμενο· ή αν θέλετε, η λιτή, καίρια, δωρική μορφή του αναδείχνει το αιώνιο θα έλεγα περιεχόμενό του. Αυτό που κατά την κρίση μου προσκάλεσε τον Λορεντζάτο να μιλήσει για το ποίημα.
Η εποχή μας είναι μια τρομακτική εποχή. Είναι τέτοιος ο ίλιγγος, ο θόρυβος, οι ταχύτητες, οι εναλλασσόμενες εικόνες, η ασίγαστη φλυαρία, η μετατροπή της νύχτας σε μέρα (ειδικά στην Ελλάδα) που η προτροπή
μην ταράξης μόνο
Ποτέ σου την ειρήνη των αγαπημένων
μπορεί να ηχεί απόκοσμη, αινιγματική, οπισθοδρομική, ή το λιγότερο αλλόκοτη. Δεν είναι τυχαίο που ο Ζ. Λ. σχολιάζοντας το τετράστιχο διατυπώνει τη φράση: «Εχω την προκαταβολική εντύπωση πως θα πρέπη να ανασηκώσουμε αρκετά παραπετάσματα προτού φτάσουμε στο άδυτο· εκεί που προσπαθεί τελικά να μας φέρη από το χέρι το μικροσκοπικό αυτό ποίημα». Και αμέσως μετά το χαρακτηρίζει «απροσμέτρητο».
Ο Ζ. Λ. πίστευε ότι υπάρχει συγγένεια ανάμεσα στην ποίηση και το μεγάλο μυστήριο (της Ζωής, του Λόγου και του Πνεύματος) και απέφευγε τις αναλύσεις, έχοντας βεβαιωθεί με παιδεμό μακροχρόνιο, συντροφευμένος από το έργο μεγάλων –των μεγαλύτερων– ποιητών, από καταβολής –Ομηρος, Τραγικοί, νεότεροι Ελληνες και ξένοι– ότι «δεν χρησιμεύει να αναλύσουμε αυτό το μυστήριο ή να το απομυστηριώσουμε». Η στάση αυτή τον έβγαλε ίσως από το κέντρο της σύγχρονης «ποιητική αγοράς» (και οποιασδήποτε αγοράς) αλλά τον έφερε σε εκείνο το άλλο Κέντρο, που σαν Φως, σαν Πρόσωπο και σαν Λόγος μιλά στους ανθρώπους μέσα από ποικίλες τέχνες, όταν αποτελούν «συνέργεια» ζωής και πνευματικής εγρήγορσης με κατακόρυφο άξονα την Αγάπη. Οσα δηλαδή περιέχει το τετράστιχο του Χαίλντερλιν.
* Ο Σωτήρης Γουνελάς είναι ποιητής - συγγραφέας.

Καθημερινή 13 - 05 - 07