Πως αν τις υπ' εχθρων ωφελοιτο;

Η Ωφέλεια των Εχθρών

Η ζωή και η τέχνη ζητεί υπερβολή για να υπάρξει κοντά στα όρια. Eκεί όπου βρίσκεται η δημιουργία. Άλλωστε και ο πολιτισμός ανέκαθεν υπήρξε αποτέλεσμα του ανταγωνισμού και του τανύσματος όλων των δυνατοτήτων του ανθρώπου. Της πίεσης και του γρήγορου ρυθμού.

Σαν τον πολιτισμό είναι και η ψυχή που δοκιμάζεται από τα ισχυρότερα των συναισθημάτων και τις πιο ανίσχυρες των ηθικών αντιστάσεων. Εκεί βρίσκουν πρόσφορο έδαφος οι πειρασμοί.

Οι σοφοί των Ελλήνων προσπαθούσαν να στερήσουν από την ψυχή την υπερβολή πρεσβεύοντας την ανάγκη για εγκράτεια και μέτρο. Έτσι προσπαθούσαν πάντοτε να βγάλουν το "πολύ" από τη ζωή τους. Να το εκδιώξουν μακριά.

"Ουκ εν τω πολλω τω ευ, αλλ' εν τω ευ τω πολύ" φωνάζει από τα βάθη των αιώνων η ελληνική αγωνία για ποιότητα έναντι της βαρβαρικής ποσότητας στην καθημερινή ζωή.Στο Μαντείο των Δελφών μάλιστα είχαν γράψει με τεράστια γράμματα πάνω από την είσοδο "μηδεν αγαν", τίποτε με υπερβολή, στην προσπάθειά τους να το επιβάλλουν ως συνείδηση προς άπαντας τους επισκέπτες του Μαντείου, οι οποίοι δεν ήταν και λίγοι. Παρά δε ταύτα, το Μαντείο του Φοίβου Απόλλωνα επιζητούσε την υπερβολή μόνο την ώρα της πληρωμής.Αυτό ώθησε και τον Αίσωπο να σημειώσει "'ανευ χαλκου Φοιβος ου μαντεύεται", ωραία τα ηθικοπλαστικά αλλά χωρίς χαλκό, δηλαδή χρήμα (λεφτά, ρευστό, μετρητά, φράγκα, μπικικίνια, μπερντέ, πορτοφόλα και ούτω καθεξής) χρησμό δεν λαμβάνεις...

Ενώ λοιπόν οι ηθικές προσπάθειες του λαού που καθιέρωσε την ηθική φιλοσοφία στον κόσμο (με τα περίφημα Ηθικά συγγράμματα που ξαναεπιστρέφουν στην προγονική γη τους μεταφρασμένα ως Ethics) στρέφονταν κατά της υπερβολής και υπέρ του μέτρου λησμονώντας μια πολύ σημαντική λεπτομέρεια: ένα ρήμα που υπήρχε και υπάρχει στην ελληνική γλωσσική πραγμάτωση, το οποίο μέσα στη ρίζα του είχε και έχει εμποτισμένη όλη την υπερβολή του κόσμου.

Ένα ρήμα του οποίου και η χρήση μόνο καταστρατηγεί κάθε έννοια μέτρου και εγκράτειας. Το ρήμα "αγαπώ". Προερχόμενο από την ανομοιογενή σύνθεση της ποσότητας με την επιθυμία (του "αγαν" ''πολύ'' και του "πω" ''επιθυμώ'') αντιστρατεύεται το μέτριο (κατά την αρχαία ελληνική σημασία της λέξης αλλά και τη νέα ελληνική προέκτασή της) όσο λίγα ρήματα της γλώσσας μας. Ένα ρήμα άσωτο. Άσωτο όσο κι εκείνοι που βιώνουν καθ' υπερβολήν το συναίσθημα που εκφράζει.

Χρειάστηκε να παρέλθουν χρόνοι και καιροί στην ιστορία των ανθρώπων για να έρθει ο Χριστός και να το εξαγνίσει με τη διδασκαλία του. Θα μπορούσαν άραγε ποτέ οι Έλληνες να μην αποδεχθούν μια θρησκεία που εξύψωνε τόσο το πιο λεπτό των ανθρώπινων αισθημάτων; Μια θρησκεία που δίδασκε ηπιότητα, επιείκεια και προπάντων αγάπη; Μάλλον όχι, λέει η αμείλικτη ιστορική μαρτυρία.

Αυτό ακριβώς το κατ' εξοχήν ελληνικό πνεύμα, το πνεύμα που οικοδομείται πάνω στην αγάπη για τους ανθρώπους και τα πράγματα, ήρθε να εκφράσει 50 χρόνια μετά τη γέννηση του Χριστού και ο Πλούταρχος.Σύμφωνα με την ηθική θεωρία των συγγραμμάτων του Πλουτάρχου, πρέπει κανείς να ασκηθεί στην ηπιότητα, την επιείκεια και την υπομονή για να βιώσει τη μακαριότητα και τη ραστώνη της γαλήνης του σοφού.Τα κείμενα του Πλουτάρχου και η διδασκαλία του είναι πιο κοντά στα μέτρα του κοινού ανθρώπου από ό,τι η διδασκαλία και συνεκδοχικά τα κείμενα των Στωικών ή του Πλάτωνα.

Ωστόσο δεν είναι διόλου εύκολη ηθική στην πράξη. Στα έργα "Βίοι παράλληλοι" αλλά και στα "Ηθικά" περιγράφεται η προσπάθεια που πρέπει να καταβάλλει κανείς με τον ίδιο του τον εαυτό, σε όλους τους τομείς, για να πλησιάσει όλο και περισσότερο τη σοφία.

Μία τέτοια διαφορετική ηθική θεώρηση καθημερινών πραγμάτων αναπτύσσεται στο δοκίμιο των "Ηθικών" που συμβουλεύει πώς μπορεί κανείς να επωφεληθεί από τους εχθρούς του, "Πως αν τις υπ' εχθρων ωφελοιτο" (86b-92f). Εκεί ο Πλούταρχος με τρόπο μοναδικό καταδεικνύει ότι, αντίθετα με ό,τι πιστεύουμε, οι εχθροί "νοιάζονται" για μας περισσότερο από τους φίλους μας.
"Πολλές φορές, από αμέλεια ή αδιαφορία, οι φίλοι μας δεν μαθαίνουν τί ακριβώς κάνουμε, αν ασθενήσαμε, αν ζούμε ή πεθάναμε. Αντίθετα οι εχθροί ασχολούνται μαζί μας ακόμη και στα όνειρά τους"1. Και συνεχίζει παραθέτοντας τη ρήση του Αντισθένη σύμφωνα με την οποία "στη ζωή επιβιώνουν και υπερτερούν αυτοί που έχουν γνήσιους φίλους ή ορκισμένους εχθρούς, καθώς οι μεν μας συμβουλεύουν για να μην κάνουμε λάθη, ενώ οι δε με το να μας λοιδορούν μας αποτρέπουν από τα επικείμενα σφάλματα"2.
Ας χαιρόμαστε λοιπόν στη ζωή όταν έχουμε εχθρούς. Ορκισμένους ή μη. Οι εχθροί μάς βοηθούν να γίνουμε καλύτεροι και να βελτιωθούμε ως ηθικές υποστάσεις.Αν δεν υπήρχαν οι εχθροί, θα ήταν ολάκερος ο βίος μας χαλαρός σαν συνέντευξη φίλων όπου τα ατοπήματά μας θα συγχωρούνταν ευμενείας είνεκεν.Όσοι πάλι θεωρούν ότι το κείμενο αυτό δεν τους αφορά, εχθρούς δεν έχουν αφού, ας αναλογιστούν τη ρήση του Χίλωνα του σοφού που, όταν κάποιος του είπε ότι δεν έχει ούτε έναν εχθρό, εκείνος τον ρώτησε μήπως δεν έχει ούτε φίλο3.

Νίκος Βασιλάκος

1. "οι μεν γαρ φίλοι και νοσουντες ημας πολλάκις και αποθνήσκοντες λανθάνουσιν αμελουντας και ολιγωρουντας, των δ' εχθρων μονονουχι και τους ονείρους πολυπραγμονουμεν"

Πλουτάρχου, Ηθικά: Πως αν τις υπ' εχθρών ωφελοίτο, 87.c.4.

2. "όθεν ορθως ο Αντισθένης ειπεν οτι τοις μέλλουσι σώζεσθαι φίλων δει γνησίων η διαπύρων εχθρων. Ου μεν γαρ νουθετουντες τους αμαρτάνοντας οι δε λοιδορουντες αποτρέπουσι."

Πλουτάρχου, ό.π., 89.b.6.

3. "Χίλων ο σοφος νοήσας τον ειπόντα μηδένα εχειν εχθρόν ηρώτησεν ει μηδε φίλον εχει"

Πλουτάρχου, ό.π., 86.c.6.