Ποιητέρια: «Πίστεψα στον πιθανό θρίαμβο της αλήθειας»

Η πνευματική παρακαταθήκη του Πιερ Βιντάλ–Νακέ, ενός ανθρώπου που «δεν έμεινε ποτέ ήσυχος»

Της Ολγας Σελλα

Πιερ Βιντάλ–Νακέ

Αγώνας μου, η ιστορία

μτφρ. Σοφία Διονυσοπούλου

εκδ. Ολκός

Ηεξομολόγηση για προσωπικές επιλογές και η πνευματική παρακαταθήκη ενός ανθρώπου που «δεν έμεινε ποτέ ήσυχος», του Πιερ Βιντάλ–Νακέ, που «δεν έπαψε να σκέφτεται ως ιστορικός και να παίρνει θέση ως πολίτης», που πάλεψε μανιωδώς με τη λεπτομέρεια, «αμφισβητώντας» τα κείμενα και αποκαλύπτοντας το πρόσωπο ενός αδιάλλακτου ερευνητή είναι το βιβλίο που μας άφησε μετά τον θάνατό του. «Αγώνας μου, η ιστορία» είναι ο τίτλος του και κυκλοφορεί τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Ολκός, σε μετάφραση Σοφίας Διονυσοπούλου.

Ενάμιση μήνα, περίπου, πριν από τον θάνατό του (τον Αύγουστο του 2006), ολοκλήρωσε την εκ βαθέων συνομιλία που είχε με τους μαθητές του Ντομινίκ Μπουρέλ και Ελέν Μονσακρέ. Είχε σκοπό να δει το τελικό κείμενο και να κάνει διορθώσεις. Δεν πρόλαβε. Ενα βιβλίο–συζήτηση, που αναφέρεται στους Εβραίους γονείς του που χάθηκαν στο Αουσβιτς, στους ανθρώπους που επέδρασαν στη σκέψη και τη διαδρομή του, αλλά και στους συγκαιρινούς του Γάλλους διανοούμενους: τον Κλοντ Λεβί Στρος, τη Ζακλίν ντε Ρομιγί, τον Εντγκάρ Μορέν, τον Μισέλ Φουκώ, τον Ζαν Λακάν, τον Πιερ Μπουρντιέ, τον Ζακ Ντεριντά κ.ά. Και φυσικά, στη «θεμελιώδη συνάντηση της ζωής του»: τον Ζαν Πιερ Βερνάν.

Η υπόθεση Ντρέυφους

Σε αυτή τη μετά θάνατον «συνάντηση» με τον Πιερ Βιντάλ–Νακέ, μας αποκαλύπτει: Τον αποφασιστικό ρόλο στην κλίση του προς την Ιστορία, που έπαιξε η υπόθεση Ντρέυφους: «Ο πατέρας μού το διηγήθηκε το 1942 ή ’43. Το θεώρησα ταυτόχρονα ως μια ιστορία αδικίας (η οποία φάνταζε ήπια σε σχέση με ό,τι ζούσαμε εκείνη την εποχή), με έκανε όμως ταυτόχρονα να πιστέψω στον πιθανό θρίαμβο της αλήθειας».

Την παρότρυνση του πατέρα του, ο οποίος παρότι «έκλινε περισσότερο προς τη δεξιά», δεν έπαψε να του λέει: «Πρέπει να είσαι αριστερός, πίστεψέ με». Παρ’ όλα αυτά, ο Πιερ Βιντάλ–Νακέ δεν προσχώρησε ποτέ στο κομμουνιστικό κόμμα: «Σκέφτηκα να προσχωρήσω στο κομμουνιστικό κόμμα γύρω στο 1948–49, όταν ετοιμαζόμουν για την Εκόλ Νορμάλ· είχα μπει στ’ αλήθεια στον πειρασμό. Το είπα στον φίλο μου τον Σαρλ Μαλαμού: “Λοιπόν, θα μπω στο κομμουνιστικό κόμμα για να κάνω αντιπολίτευση στον Στάλιν”. Γέλασε λιγάκι και μου απάντησε: “Καλύτερα να μείνεις απ’ έξω, γιατί η αντιπολίτευση στον Στάλιν θα σε πάει μακριά”. (...) Ο μόνος πειρασμός που με άγγιξε εκτός από τον κομμουνισμό ήταν ο τροτσκισμός, η τάση “Σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα”. Από τη στιγμή που δεν ήμουν σταλινικός, είχα καταλήξει να διαβάζω τα βιβλία του Τρότσκι – και αυτά τα βιβλία κατάφεραν να αποδιώξουν κάθε ίχνος σταλινικής τάσης».

Ο Πιερ Βιντάλ -Νακέ αναφέρεται στην επίδραση που είχαν οι συναντήσεις του με τους ιστορικούς Ανρί Μαργκερίτ και Βίκτορ Γκόλντσμιτ. Και περιγράφει πώς επέλεξε να ειδικευτεί στην αρχαία ελληνική ιστορία: «Ημουν τόσο παθιασμένος με τη σύγχρονη εποχή που, κατά την προετοιμασία μου για την Εκόλ Νορμάλ, πίστευα ότι θα έκανα μια διατριβή με θέμα τον ισπανικό εμφύλιο. Δεν μπορεί να βρεθεί κάτι πιο σύγχρονο και κάτι πιο αριστερά κομφορμιστικό, τολμώ να πω. Επειτα, μια μέρα, συνάντησα στη Μασσαλία τον παλιό συμμαθητή μου, τον Αλαίν Μισέλ, που ήταν υπεύθυνος των λατινικών σπουδών στη Σορβόννη. (...) Μου μίλησε για κάποιον συνάδελφό του από την Εκόλ Νορμάλ και μου είπε: “Αυτός ο ανόητος θέλει να δουλέψει πάνω στη φιλοσοφία της Ιστορίας και διαβάζει Χέγκελ. Τι στενόμυαλος! Λες και δεν βρίσκει τα πάντα κανείς στον Πλάτωνα”».

Ετσι δούλεψε πάνω στην πλατωνική θεώρηση της Ιστορίας, και μετά τον Πλάτωνα «άρχισε να μετρά η Ελλάδα». Εξαρχής, όμως, τον ενδιέφερε η ιστορία που ήταν συνδεδεμένη με τη δημοκρατία. «Δεν είναι εντελώς τυχαίο ότι το πρώτο βιβλίο αρχαίας ελληνικής ιστορίας που έγραψα μαζί με τον Πιερ Λεβέκ ήταν αφιερωμένο στον ιδρυτή της αθηναϊκής δημοκρατίας, τον Κλεισθένη». Καταπιάνεται και μελετά την ιδέα της επικοινωνίας των ειδών: «Αυτό κάναμε ο Βερνάν κι εγώ ως προς την τραγωδία. Εδώ πρέπει να παρατηρήσω πως ό,τι ισχύει για τον Ευριπίδη δεν ισχύει και για τον Σοφοκλή και τον Αισχύλο. Μπορούμε να μελετήσουμε την πολιτεία του Σοφοκλή και του Ευριπίδη, όχι όμως και την ιστορία της Αθήνας». Υπηρετώντας την Ιστορία, ο Πιερ Βιντάλ–Νακέ απέδειξε ότι «ιστορία δεν σημαίνει ηρωοποίηση, ούτε ιεροποίηση, ακόμη και αν λαμβάνει υπόψη της αυτά τα φαινόμενα. Πρώτα απ’ όλα Ιστορία σημαίνει ιστορία των ανθρώπων. Υπό αυτή την έννοια, κάθε απομυθοποιητική έρευνα είναι Ιστορία, κατάργηση δηλαδή των αντίθετων και αντιφατικών μύθων». Και για να το αποδείξει αυτό δεν βάδισε σε ευθεία γραμμή, «γιατί ο δρόμος της Ιστορίας δεν είναι μια ευθεία, και το πέρασμα από τον θρύλο στην Ιστορία συχνά γίνεται ελικοειδώς».

Ιδιαίτερη έκταση καταλαμβάνει στο βιβλίο–συζήτηση–εξομολόγηση το πνευματικό τοπίο της εποχής του. Διάβασε ολόκληρο τον Ζιντ στα δεκαοκτώ του και είχε την τύχη να τον συναντήσει. Για τον Λακάν πιστεύει ότι «δεν διαβάζεται, εκτός από το σεμινάριό του για την Αντιγόνη, το οποίο εκδόθηκε κάτω από απολύτως απαράδεκτες συνθήκες. Ούτε μία ελληνική λέξη δεν ήταν σωστά γραμμένη!». Βρίσκει όμως «υπέροχες» τις «Αντιγόνες» του Τζορτζ Στάινερ. «Ο Τζορτζ Στάινερ είναι ένας τύπος που τον θαυμάζω βαθύτατα».

Οσον για τον Ζακ Ντεριντά, παρότι είχε «αρκετά ζεστές σχέσεις, δεν κατάλαβα ποτέ λέξη από όσα έγραφε». Στην ερώτηση για τον Μισέλ Φουκώ απαντά: «Το έργο του Φουκώ είναι πολύ σπουδαίο. Εχω κρατήσει κυρίως την ιδέα των επιστημών που διαδέχτηκαν η μία την άλλη από την Αναγέννηση και μετά. Είναι αλήθεια ότι στα τελευταία του έργα η Ελλάδα βρισκόταν στο επίκεντρο και πως αυτό με ενδιέφερε. Παρ’ όλα αυτά οι “ανταλλαγές” ανάμεσα στο έργο του και το δικό μου ήταν ελάχιστες». Ομως για το πρόσωπο που είναι εξαιρετικά γενναιόδωρος και απόλυτος είναι ο ιστορικός και φιλόσοφος Ζαν Πιερ Βερνάν: «Ξέρετε, από τη στιγμή που συνάντησα τον Βερνάν, δεν είχα πλέον διάθεση να συναντήσω κανέναν άλλον. Ο Βερνάν είναι η καθοριστική συνάντηση της ζωής μου, κι έγινε σχεδόν τυχαία».

Ενα βιβλίο ζωντανό, απολαυστικό, από τις σελίδες του οποίου περνούν πολιτικά γεγονότα και οι πρωταγωνιστές του, ένα μεγάλο κομμάτι της ιστορίας της Γαλλίας στον 20ό αιώνα, και ο τρόπος που όλα αυτά επέδρασαν στη σκέψη ενός διορατικού και ανήσυχου ανθρώπου.