10 ΜΥΘΟΙ ΓΙΑ ΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ : 3ος : η εξάρτηση

Μύθος 3ος: Η ΕΞΑΡΤΗΣΗ

Η αρχαία και η νεότερη ελληνική γλώσσα: η αυτονομία της δημοτικής

Α. Φ. ΧΡΙΣΤΙΔΗΣ

Η αντίληψη που καλλιεργήθηκε τα τελευταία χρόνια για την εξάρτηση της επάρκειας στη νεοελληνική γλώσσα ­στη δημοτική­ από τη γνώση της αρχαίας δεν μπορεί να κατανοηθεί και να αξιολογηθεί αν δεν ενταχθεί σε ένα γενικότερο πλέγμα προϊδεασμών ­ακριβέστερα προκαταλήψεων­ που συνδέονται με τις περιπέτειες των γλωσσικών συζητήσεων στον ευρύτερο χώρο της ευρωπαϊκής νεοτερικότητας. Οι προϊδεασμοί αυτοί μπορούν να διακριθούν σε ευρύτερους και στενότερους. Στους πρώτους ανήκει η αντίληψη, που κυριαρχεί σχεδόν απολύτως ώς τον 19ο αιώνα (αιώνα των επιστημών και αιώνα γέννησης της γλωσσολογίας), για τη γλωσσική αλλαγή ως «φθορά» και «αλλοίωση». Η αντίληψη αυτή καθορίστηκε από δύο συστατικές αξιολογήσεις της γλωσσικής πραγματικότητας. Η πρώτη αναδεικνύει ως μέτρο γλωσσικής επάρκειας και ποιότητας πρότυπες γραμματειακές γλώσσες (αρχαία ελληνική, λ.χ., και λατινική), αποκλίσεις από τις οποίες ­ή αλλιώς, εξελικτικές αλλαγές­ θεωρούνται συμπτώματα γλωσσικής παρακμής. Το κίνημα του αττικισμού, όπως διαμορφώνεται στα ύστερα ελληνιστικά χρόνια, για να συνεχίσει, με διάφορες παραλλαγές, την πορεία του ώς τον 20ό αιώνα, αποτελεί γέννημα μιας τέτοιας αξιολόγησης. Και η εξωγλωσσική γείωση αυτής της αξιολόγησης ­προκειμένου για τον πρώιμο αττικισμό­ βρίσκεται στη νοσταλγία για την «καθαρότητα» και την «ευγένεια» της αττικής διαλέκτου, της διαλέκτου της μεγάλης κλασικής γραμματείας, όπως αντιδιαστέλλεται με την «αλλοίωση» της κοινής, μέσα στις συνθήκες της διευρυμένης ελληνοφωνίας της ελληνιστικής εποχής και στη σύνδεσή της με τη ρωμαιοκρατία, ως εποχή παρακμής. Ανάλογες στάσεις παρατηρούνται βέβαια και σε άλλα ιστορικά συμφραζόμενα. Κατά τον 18ο αιώνα μαίνεται στη Γαλλία «η διαμάχη των αρχαίων και των μοντέρνων». Υποστηρίζεται με πάθος η εκφραστική ανεπάρκεια της νεότερης γαλλικής σε σύγκριση με τις κλασικές γλώσσες. Και στην περίπτωση αυτή, η διαμάχη αφορούσε, τελικά, το παρόν: αυξανόμενη κυριαρχία της καθομιλουμένης, υποχώρηση της λατινικής και συνακόλουθη εκκοσμίκευση, άνοδος της αστικής τάξης, ο «ορίζοντας» της Γαλλικής Επανάστασης. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι αυτήν ακριβώς την εποχή μαίνεται και η διαμάχη για τους νεολογισμούς, για την ανάγκη εμπλουτισμού της γαλλικής γλώσσας με νέους όρους. Ο κύριος αντίπαλος αυτού του εμπλουτισμού είναι ο συντηρητικός γλωσσικός κλασικισμός, που θα ηττηθεί από τη Γαλλική Επανάσταση, εποχή θριάμβου για τη νεολογική επέκταση της γαλλικής γλώσσας. Και η αντεπανάσταση ­τόσο ως κίνημα, κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, όσο και ως νικητής, αργότερα­ θα επιτεθεί στη γλωσσική πολιτική του 1789, χαρακτηρίζοντάς την «κατάχρηση των λέξεων». Στα 1797, λ.χ., κυκλοφορεί ένα φυλλάδιο με τον χαρακτηριστικό τίτλο Για τον φανατισμό στην επαναστατική γλώσσα.

Η αξιολόγηση των ομιλούμενων μορφών γλώσσας με μέτρο πρότυπες γραμματειακές γλώσσες ή χρήσεις συναρτάται (και κάποτε ταυτίζεται) και με τη ρητή κοινωνική αξιολόγηση των γλωσσικών χρήσεων: τη διάκριση μεταξύ της «καλής χρήσης» της γλώσσας, που ανήκει στους «εκλεκτούς» της κοινωνικής στρωματογραφίας, και στην «κακή χρήση», που ανήκει στην ακαλλιέργητη πλειοψηφία. Η ­ιστορικά­ οριζόντια αυτή αξιολόγηση ουσιαστικά ενοχοποιεί τη «μάζα» των χρηστών για την «αλλοίωση» και την «παρακμή» της γλώσσας. Όλα τα κινήματα γλωσσικού συντηρητισμού προσυπογράφουν, ρητά ή υπόρρητα, αυτή την αξιολόγηση. Και δεν θα μπορούσε να ήταν αλλιώς: η έννοια της πρότυπης γλώσσας ­και μάλιστα με τη μορφή της γραμματειακής, μη ομιλούμενης, γλώσσας­ ή της πρότυπης χρήσης υπονοεί τον «εκλεκτό», πρότυπο χρήστη. Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο Βωζελά (Γαλλία, 18ος αιώνας): «Για μας ο λαός είναι κάτοχος μόνον της κακής χρήσης».

Επέμεινα κάπως στο ευρύτερο πλαίσιο των στάσεων απέναντι στο ζήτημα της ιστορίας των γλωσσών και της γλωσσικής αλλαγής, γιατί έτσι μπορεί να φωτιστεί η ιστορικότητα αυτών των στάσεων ­ η διασύνδεσή τους, με άλλα λόγια, με το ιστορικό παρόν που τις γεννά και τις καθιστά δραστικές. Στην περίπτωση της ελληνικής γλώσσας και της ιστορίας της υπάρχουν, ωστόσο, κάποιες ιδιαιτερότητες, που αντανακλούν κάποιους στενότερους προϊδεασμούς. Πρόκειται για τον ρόλο της αρχαίας (ή της αρχαιότροπης) ελληνικής γλώσσας στη διαμόρφωση της νεοελληνικής εθνικής ταυτότητας. Η υποτίμηση της ομιλούμενης γλώσσας, στο πλαίσιο του μακραίωνου αττικισμού (ελληνιστικού και βυζαντινού), θα αποκτήσει στον 19ο αιώνα ­τον αιώνα της ελληνικής εθνογένεσης­ μια νέα διάσταση: η γλώσσα (ως καθαρεύουσα) θα κληθεί να επιβεβαιώσει τη συνέχεια με την αρχαιότητα και ­το σημαντικότερο­ την ευρωπαϊκή ταυτότητα των Νεοελλήνων. Η «λόγια» γλώσσα ­«ομόφωνος», «ομογενής», «ομότροπος» με την αρχαία ελληνική­ καλείται να αποδείξει στους καχύποπτους δυτικούς διαχειριστές της αρχαίας ελληνικής κληρονομιάς τη δικαιωματική, καταγωγική συμμετοχή του νεότευκτου νεοελληνικού εθνικού κράτους στο τεράστιο αυτό πολιτισμικό κεφάλαιο. Και η συμμετοχή αυτή θα είναι ­ταυτόχρονα­ συμμετοχή στην ευρωπαϊκή «οικογένεια». Κατά τη διατύπωση του Λιβαδά (όπως την παραθέτει ο Ροΐδης), «όσον απέχουσιν οι σήμερον Έλληνες [της αρχαίας] τοσούτον κληθήσονται βάρβαροι υπό των αλλοφύλων, όσον δε αναλαμβάνουσι το απολωλός κατ' ολίγον, τοσούτον επαινεθήσονται και δοξασθήσονται παρ' αυτοίς». Η «πρότυπη» γλώσσα και η συνακόλουθη άρνηση της γλωσσικής αλλαγής θα αποκτήσει έτσι μια νέα σημασιοδότηση μέσα στις νέες συγκυρίες. Υπάρχει, βέβαια, ο δημοτικιστικός αντίλογος, συνεχιστής της παράδοσης του νεοελληνικού διαφωτισμού. Ο αντίλογος αυτός, ωστόσο, δεν θα καταφέρει να «εκθρονίσει» από το βάθρο της επίσημης εθνικής ιδεολογίας την «πρότυπη» γλώσσα παρά μόνο το 1976 και αφού έχει μεσολαβήσει ­ανασταλτικά, υπέρ της καθαρεύουσας­ ο «στιγματισμός» της δημοτικής μέσω της σύνδεσής της με το αριστερό κίνημα και ­ανατρεπτικά, κατά της καθαρεύουσας, αυτήν τη φορά­ ο καταληκτικός στιγματισμός της καθαρεύουσας μέσω της σύνδεσής της με τη δικτατορία.

Μετά το 1976 η συζήτηση για τη σχέση αρχαίας και νεότερης ελληνικής συνεχίζεται, ανασημασιοδοτημένη στο πλαίσιο των νέων συγκυριών. Η ριζοσπαστικοποίηση της νεολαίας στην πρώτη μεταπολιτευτική δεκαετία παράγει το επιχείρημα της «κακοποίησης» της ελληνικής γλώσσας ­επιχείρημα που συγκαλύπτει τη διαφωνία «επί της ουσίας» μεταθέτοντάς την σ' ένα χώρο, τη γλώσσα, που μπορεί να προβληθεί ως ένα απειλούμενο «κτήμα ες αεί». Οι παρεμβάσεις στη διδασκαλία των ανθρωπιστικών μαθημάτων και η ­πρόσκαιρη­ κατάργηση της διδασκαλίας των αρχαίων στο γυμνάσιο παράγουν το επιχείρημα της γλωσσικής «αναπηρίας» του χρήστη της νέας ελληνικής, εάν δεν ξέρει αρχαία ελληνικά. Επιχείρημα παντελώς άκυρο, στον βαθμό που η γνώση της μητρικής γλώσσας δεν προϋποθέτει τη γνώση προγενέστερων σταδίων της. Η γνώση αυτών των προγενέστερων σταδίων προσθέτει γνώσεις για τη μητρική γλώσσα αλλά δεν αποτελεί όρο γνώσης/απόκτησης της μητρικής γλώσσας. Εάν δεν ίσχυε αυτό, τότε θα περίμενε κανείς ότι και στις περιπτώσεις άλλων γλωσσών θα ανέκυπτε το ίδιο ζήτημα: οι Ισπανοί, οι Γάλλοι, οι Πορτογάλοι και οι Ιταλοί θα έπρεπε να θεωρούνται επαρκείς χρήστες των μητρικών τους γλωσσών μόνο εάν ξέρουν λατινικά, την απώτερη πρόγονο των νεολατινικών γλωσσών. Κάτι τέτοιο βέβαια δεν ισχύει, ούτε και τίθεται ως ζήτημα στις χώρες όπου μιλιούνται οι γλώσσες αυτές. Και αυτό αρκεί για να αποδείξει το ιδεολογικό απλώς έρεισμα της εμμονής, από κάποιες πλευρές, στην εξάρτηση της νεότερης ελληνικής από την αρχαία.

Ένα πρόσθετο στοιχείο που επιβεβαιώνει την προκατάληψη στην οποία βασίζονται απόψεις αυτού του είδους στο νεοελληνικό πλαίσιο είναι ότι το επιχείρημα της γλωσσικής αναπηρίας του νεότερου χρήστη της ελληνικής συσχετίζεται με την κλασική ελληνική και όχι με την ελληνιστική κοινή ή τη μεσαιωνική ελληνική. Εδώ ακριβώς φαίνεται η ιδεολογική επιλογή που γίνεται, μέσω της οποίας πριμοδοτείται η «πρότυπη» γλώσσα της κλασικής γραμματείας. Οι ιδεολογικές αυτές στάσεις παράγουν επιπλέον, στο πλαίσιο της γενικότερης εθνικιστικής αναδίπλωσης της εποχής, απόψεις που βασίζονται στις έννοιες της «καθαρότητας» (κινδυνολογία λ.χ. για τον γλωσσικό δανεισμό), της γλωσσικής και πολιτισμικής ανωτερότητας, του «περιούσιου» λαού και της «περιούσιας» γλώσσας. Είναι προφανείς οι κίνδυνοι για το παρόν και το μέλλον της ελληνικής κοινωνίας, που εγκυμονούνται σε απόψεις αυτού του είδους.

Η σημερινή νεοελληνική πραγματικότητα, όπως συνθλίβεται (και όχι μόνο αυτή) ανάμεσα στη Σκύλλα ενός αγοραίου κοσμοπολιτισμού και στη Χάρυβδη ενός εθνικιστικού, διχαστικού απομονωτισμού, έχει ανάγκη μιας προσέγγισης στη γλώσσα ­τόσο στον χώρο της εκπαίδευσης όσο και στον χώρο της έρευνας­ που να σέβεται τη συστατική ιστορικότητα του φαινομένου. Αυτό το ιστορικό φως έχει το χάρισμα να διατηρεί τα φαινόμενα στο μέτρο του ανθρώπου, του οικουμενικού ανθρώπου, που δεν θυσιάζεται στους διχαστικούς μύθους της στεγανής, εξωιστορικής, περιούσιας ιδιαιτερότητας. Η καλλιέργεια ­στην εκπαίδευση­ της αρχαιογνωσίας (γλωσσικής και άλλης) θα αποκτήσει νόημα ­για το παρόν­ μόνον εάν απαλλαγεί από τον προσκυνηματικό φορμαλισμό με τον οποίο έχει ιστορικά συνδεθεί.

Ο Α. Φ. Χριστίδης είναι καθηγητής Γλωσσολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης